Институтта уҡытҡан танышым менән шахмат уйнарға яратабыҙ. Дуҫ та, коллега ла түгел, бары йыш осрашып, аралашып йәшәгән яҡын таныш. Беҙҙе фәҡәт ошо интеллектуаль уйын яҡынайта, берләштерә. Шәмбе көн иртә менән мәҙәниәт йортона барабыҙ ҙа, ике-өс сәғәткә шахмат клубының аулаҡ мөйөшөн биләйбеҙ. Ҡамасаулаусы, урынлы-урынһыҙға бимазалаусы юҡ. Партнерым аҙ һүҙле, тыныс фиғелле, төп эше хаҡында, үҙенә ҡағылыш-лы ниндәй ҙә булһа өҫтәмә мәғлүмәтте һөйләй һалып бармай. Ҡымтыҡ йоҡа ирендәре, шешенке ҡабаҡтар аҫтына боҫҡан төҫһөҙ күҙҙәре, эскә тартылып соҡорайған ас яңаҡтары серен эсенә йәшерә белгән йомоҡ кешенеке. Бар ғәме - алдындағы аҡлы-ҡаралы шаҡмаҡт-арҙа, комбинацияға ярашлы урынлаштырылған фигураларҙа. Беҙ ғәҙәттә блиц уйнайбыҙ. Партияларҙы бик йыш мин отам, сөнки парнерым икеләнеп оҙаҡ уйлай ҙа цейтнотҡа эл-әгеп сәғәттәге “флаг”ы ҡолай. Шулай ҙа иғтибарһыҙлығым арҡаһында ҡайһы берҙә ничь-яға уйнап, йә еңелеп ҡуйһам теге атҡа менгәндәй ҡыуанып китә:
– Кем менән сәкәләшкәнегеҙҙе беләһегеҙме, ҡаршыма ултырырҙан алда уйнарға өйрәнергә ине башта! - тип кәпәренә. Хәйер, шахмат хаҡында һүҙ барғанда ул киреһенсә һүҙсәнгә әүерелә, бәхәсләшеп, ғәҙеллек даулап сеп-сей булып талашып китеүҙән дә тартынмай.
Бөгөн ул, шәмбе көн иртә менән шарт ҡуйышмаһаҡ та шылтыратты:
– Хәйерле иртә, хөрмәтле яҙыусы әфәнде, мат алырға ҙур сумка эҙерләгәнһегеҙҙер?
– Юҡ шул, миндә бәләкәй барсетка ғына. Ҡалғандарын һеҙҙең оло күн портфелегеҙгә нышып тултырырбыҙ, - тинем. - Бер сәғәттән барып етермен!
– Слушай, давай беҙгә кил! Ҡатын командировкала. Шәп кофенан да ауыҙ иттерермен!
– Ҡунаҡҡа саҡыраһығыҙ, әләйгәс?
– Дөрөҫөрәге аулаҡҡа.
– Тик бер генә шарт - хужа ҡунаҡтың ишәге, тип минән еңелеү талап итмәгеҙ берүк, холҡомдо беләһегеҙ!
– Килештек!
Бына мин уның өс бүлмәле фатирында. Ҡыҫҡа буйына һөйрәлтеп йомшаҡ халат кейеп, аяҡтарына шипатайҙар ҡатҡан фатир хужаһы пеләш башын ҡырын һала биреп, үткелеккә үк килеп ҡосаҡлап, ирәбе йылмайып ҡаршы алды ла шунда уҡ эргәһендәге бүлмәнең ишеген асты:
– Тотош фатирҙы күрһәтеү һеҙгә кәрәк тә ҡыҙыҡ та түгелдер, ярты ғүмерем үткән эш өңөмә рәхим итегеҙ!
Ҡаршы яҡтағы тәҙрәһенә затлы шторалар эленгән урта ҙурлыҡтағы бүлмәнең ике яғын шкафтарға теҙелгән китаптар биләгән. Уң яҡта йомшаҡ күн диван, ҡәнәфиҙәр, журнал өҫтәле, тәҙрә яҡ мөйөштә компьютер өҫтәле.
– Өңөңдө әйтәм, арҙаҡлы фән кандидаты, бик тә күркәм. Ә китаптарыңдың күплегенә килгәндә доктор диссертацияһын яҡларға етерлек.
– Монография әҙер, тик гәзит-журналдарҙағы публикациялар ғына тотҡарлай эште.
Өлгөрөрмөн тимә: лекциялар, зачеттар, имтихандар…
– Ауыры ауған, фәнни хеҙмәт әҙер, тиһегеҙ бит, ҡалғаны әкренләп. Ә ваҡыт етмәүгә килгәндә, кәңәшем шул, һеҙгә шөһрәт тә, дан да, билдәлелек тә килтермәгән шахматты әҙерәк уйнағыҙ.
– Бына унан һис айырыла алмайым. Йәшәүемдең бер өлөшө бит ул шахмат, мейене ял иттереүсе, тормош проблемаларын аҙға ғына булһа ла оноттороп тороусы бер сара.
- Ҡойолдораһынан хәбәр һөйләүсе аптыраңҡырап төбәлеүемде шундуҡ аңлап та алды.
-Фатирыма саҡырып та ауыҙыма йөҙөк йәшерәйемме? Кемдер әңгәмә ҡорорға, уны күтәрмәләргә тейештер бит?
– Һис һүҙһеҙ!
– Значит, ҡәҙерле ҡунаҡ, ҡулайлап диванға урынлашығыҙ, хәҙер вәғәҙәләгән кофены бында ғына килтерәм. Бәлки, ҡандала тәме килгәндән ауыҙ итербеҙ, саманан ашырмай ғына?
– Уҙған быуат аҙағында уҡ ташлаған нәмәне тәҡдим итмәҫкә лә мөмкин!
– Биғәйбә. Мәйелегеҙ.
Хужа сығып китеүе булды асыҡ ишектән килеп ингән ҙур, инһеҙ аҡ бохар бесәй абруйлы атлап яҡынланы ла ҡабаланмай ғына эргәләге ҡәнәфи өҫтөнә һикереп ултырып, нишләп ваҡытһыҙ йөрөйһөң әле бында, тигәндәй йәшел күҙҙәрен ялтлатып төбәлде. Яратмай, екһенеп ҡарай һымаҡ.
– Таныш булығыҙ, беҙҙең ғаилә ағзаһы Өмөт, - тине килешле һауыттар, ашамлыҡтар ҡуйылған батмус тотоп килеп ингән хужа. - Бик зыялы, аҡһөйәктәр нәҫеленән. Ул үҙенең урынын, дәрәжәһен, абруйын белә. Беҙгә ҡамасауламаҫ.
– Өмөт?! Аҡ өмөт була инде!
– Бәлки.
– Исемен әйтәм, сәйерерәк ишетелә, эттәрҙе, бесәйҙәрҙе ғәҙәттә икенсерәк атайҙар түгелме?
Фатир хужаһы боҫрап торған хуш еҫле кофены алдыма ултыртҡас һорай ҡуйҙы:
– Иң әүәл шахмат уйнайбыҙмы, әллә баштан үткән бер хәл хаҡында һөйләйемме?
– Мат алырға өлгөрөрһөгөҙ, әйҙәгеҙ, мөмкин булһа икенсеһенән башлайыҡ! - Кофенан ауыҙ иттем дә иғтибар менән тыңлағанлығымды белгертеп ҡулдарымды ҡаушырҙым.
– Эт ояһында көслө, тиҙәрме әле, күр ҙә тор, бөгөн шахмат таҡтаһы артында туҙҙырам, пыран-заран килтерәм!
– Кемдең көслө икәнлеген уйын күрһәтер. Теге тарихыңды һөйләгеҙ инде?
Ҡорбанының еҫен тойомлап өлгөргән ҡырағай кейектәй һөйләнеләсәк хикәйә тотошл-айы менән булмышымды солғап алғайны инде.
Хужа ла эргәләге ҡәнәфигә ялпашып, минең яҡҡа аушайыңҡырап ултырып хәбәргә күс-те:
– Был бесәйҙең яҙмышы туранан-тура кешенекенә, дөрөҫөрәге бала яҙмышына бәйле, яҙыусы булараҡ бәлки берәй әҫәрегеҙгә керетеп ебәрерһегеҙ. Килеп сыҡмаһа ғибрәтле ваҡиға итеп тыңлағыҙ ғына. Бынан өс йыл элек ҡаты сирләп киттем. Көтмәгәндә, тип әйтә алмайым, сөнки электән үк бөйөрҙәрҙә таш барлығын белә инем. Төн уртаһында өйәнәк тотто бит, ҡороғор, тын алырмын тимә, бөгәрләп йыҡты. Ҡатын шундуҡ шылтыратҡайны “Тиҙ ярҙам”дың носилкаһына һалып ҡала дауаханаһына алып киттеләр. Ары - анализдар, иртәгеһенә үк дөйөм наркоз аҫтындағы операция. Операция яһаусы табип һуңынан күрһәтте, ике бөйөрҙән бер устай таш алғандар бит, үҙемде эскерле әҙәмгә иҫәпләмәйем, әммә әйтәм, “носить камень за пазухой”, тигәндәре ошо булалыр, күрәһең. Өсөнсө көнгә наркоз шауҡымынан айнып, яра урынын ҡармап тотоп хирургия бүлегенең оҙон коридорына сыҡҡайным, бала тауышын ишетеп һиҫкәнеп киттем. Теге эргәмә үк, терәлеп тиерлек килеп баҫҡан имеш:
– Ағай, һеҙҙең менән йоҡлайым инде бөгөн?! - Бер ни ҙә аңламауымды күргән алты-ете йәштәр самаһындағы сибек кәүҙәле, ҙур йәшел күҙле ир бала өҫтәп ҡуйҙы. - Тыныс ҡына йоҡлармын, һеҙгә ҡамасауламай ғына… - Мәленән алда ҡырҡа баш тартып ҡуймаһын, тигәндәй тилмереп ҡарай.
– Улым, һин ҡайҙан?
– Приюттан килтерҙеләр. Һуңыр эсәгемде ҡырҡтылар бында.
– Исемең нисек?
– Өмөт.
Ғәҙәти булмаған тәҡдимгә ни тип яуап бирергә белмәгәнлектән уратып-ситләтеп ҡотолмаҡ булдым:
– Әле иртә бит әле, көн яңы башланып ҡына тора. Йоҡларға ла. Төштән һуң хәл итербеҙ.
– Алдамаҫһыңмы?
– Әпәкәй менән ант итәм!
– Палатам анау ерҙә, - коридорҙың осона төрттө, - инһәң ишек төбөндәге карауат минеке. Килереңде көтөрмөн! - Бала яҡын итеп, үҙ итеп шулай тине лә коридорҙың икенсе осона ҡарай йүнәлде, ә мин үтенесте аҙағынаса төшөмәйенсә аңҡы-тиңке килеп тороп ҡал-дым.
Перевязка мәлендә шәфҡәт туташынан һорай ҡуйҙым:
– Кем һуң әле ул Өмөт?
Шәфҡәт туташының йөҙөнән һағышлы, моңһоу йылмайыу йүгереп үтте:
– Ауыл балаһы. Приютта йәшәй хәҙер. Аҙна элек аппендицитҡа операция яһағайнылар. Илгәҙәк, һөйкөмлө, тағы нескә күңелле, рәнйеүсән, тәбиғәттән бирелгән зыялылығы ла бар. Яңғыҙым ҡурҡам, тип гел генә йоҡларға кеше эҙләй. Беренсе көн операциянан һуң булһа ла иламһырағас бер ағай менән йәнәш һалдыҡ, ул сыҡҡайны, аяғы һынған бабайға күсте, бөгөн ул да ҡайта. Өмөттөң бар белгәне бына ошолай кеше эҙләү. Тағы бынд-ағы медперсонал уға күсәнәстәр ташыйбыҙ, ә ул ашарға ашыҡмай, килтергәнебеҙҙе одеалы аҫтына һала, атайым-әсәйем килһәләр бергәләп тәмләрбеҙ, ти. Бына ошондай ҡыҙғаныс күренеш әле беҙҙә. Ә хоҡуҡтарынан яҙҙырылған ата-әсәһе килмәҫтәрҙер инде. Килмәҫтәр… Йөрәктәре әрнемәйме икән иманһыҙҙарҙың, баланы яҙмыш ҡосағына ташла ла сыҙап ят имеш! Бына бит эскелек ниндәй кимәлгә төшөрә әҙәм балаһын! Ә бит һөйләүҙәре буйынса әсәһе уҡытыусы, атаһы Себер тарафтарына вахтаға йөрөп эшләгән. Хәҙер икеһе лә өйҙә, эшһеҙ ти, бар белгәндәре өй беренсә араҡы теләнселәү. Улай тиһәң, хәҙер ауылдарҙа эш бармы икән ул? Шуға ла өмөттән яҙған халыҡ эскелеккә бирелгән…
- Эшен тамамлап сығыр саҡта өҫтәп ҡуйҙы. - Зинһар унан баш тартмағыҙ. Әгәр ризалашмаһағыҙ беҙгә икенсе берәүҙе эҙләргә тура киләсәк, таба алмаһаҡ бала коридорҙа ултырып таң ат-тырасаҡ…
Кискеһен шул, ситке палатаға ингәйнем, ишек яғына өңөлөп ҡарап ултырған Өмөттө күрҙем.
– Улым, әйҙә минең менән!
Теге шуны ғына көткәндәй ырғып тороп, килә һалып етеп, һыйынып, етәкләп алды, ҡыуаныстан килгән күҙ йәштәрен ҡул һырты менән һыпырҙы. Ирекһеҙҙән таҡыр башты һыйпап ҡуйҙым, арыҡ арҡанан ҡаҡтым.
Йоҡларға яттыҡ. Миңә ҡосаҡларға өлгөргән бала ҡолағыма бышылданы:
– Ә мин ипле генә ятырмын, тыйнаҡ ҡына. Аҡтырнаҡ һымаҡ…
– Аҡтырнаҡ?
– Ауылда беҙҙең һис бер кемгә өрә белмәгән этебеҙ бар. Эт булғас ул этләшергә тейеш бит инде. Өрөргә. Шунан тешләшергә. Ә ул аҡыллы, йыуаш. Атайым эсеп ҡайтып әсәйемә тауыш күтәрһә шым ғына сығып китәм дә әүеҫлектәге Аҡтырнаҡтың янына барып һыйынам. Ә ул мине ҡосаҡлап ята, биттәремде ялап-ялап алғылай. Һәйбәт эт ул, кеше һымаҡ, һөйләшә генә белмәй…
Апаруҡ ятып ташланыҡ. Бала һаман уяу.
– Өмөт, һин нишләп йоҡламайһың?
– Ҡурҡам…
– Нимәнән?
– Һиҙҙермәй генә янымдан тороп китерһең дә мин тағы яңғыҙ ҡалырмын.
– Ә мин нишләп тороп китәйем?
– Ят менән йоҡламайҙар.
– Ә һин нишләп миңә ят була ти? Һине оҙон көн буйы беләм дә баһа. Йоҡла. Бер ҡайҙа ла китмәм, ситкә шылып та ятмам.
– Тағы ла ант итәһеңме?
– Ант итмәй генә бергә йоҡлайыҡ, йәме?
– Йә… Ә һин әкиәттәр беләһеңме?
– Белә инем хәҙер ҡыҙым ҙурайып үҫеп еткәс уларҙы онотоп бөтөп тә барам инде.
– Ә һин онотҡаныңды ҡабаттан хәтереңә төшөр ҙә һөйлә.
– Әкиәттең ниндәйен?
– Ҡурҡыныс түгелен.
– Борон-борон заманда йәшәгән ти әбей менән бабай. Уларҙың балалары булмаған, ти…
– Уларҙың балаһын да тартып алғандармы әллә?
– Юҡ шул, улар һәйбәт кешеләр булған…
– Минең атайым, әсәйем дә һәйбәттәр. Аҡыллылар. Эшсәндәр. Тырыштар. Һөйкөмлөләр. Эсмәгән саҡтарында… Теге саҡ райондан апайҙар килеп ата-әсәйең һине рәнйетәләрме, тип һоранылар. Юҡ, тинем, улар эскән саҡтарында ғына ямаҡайҙар, айыҡ саҡтарында донъялағы иң яҡшы кешеләр, тинем.
– Дөрөҫ әйткәнһең. Насар атай-әсәйҙәр булмай.
– Ағай?
– Әү?
– Нишләп шул араҡыны сығаралар икән? Уны һатмаһалар Разифаның, Фәриттең, Нурзиәнең, Хәлилдең аталары ла гел һәйбәт булырҙар ине, Бикйәндең атаһы аҫылынмаҫ, Нәзирәнең әсәһе янып үлмәҫ ине…
– Һатмаһындар ине шул, - тигән булдым баланың әйткәндәрен йөпләп.
– Һатмаһындар! Беҙҙең ауылда ғына түгел, бөтә ерҙә лә. Ә атайым, әсәйем бынан башҡа бөтөнләй эскеләре килмәй айығырҙар ҙа мине иҫтәренә төшөрөп эҙләп килеп етерҙәр әле. Бына күрерһегеҙ… Киләләр ул… Шунан урталарына ятып икеһен дә алмашлап еҫкәп йоҡлап китермен. Ул сағында бер кемгә лә инәлмәҫмен… Бер кемгә лә… - Тауыш әкер-енәйгәндән-әкеренәйә барып бөтөнләй тынып ҡалды һәм бала тигеҙ итеп тын алып, ирендәрен сәпелдәтеп йоҡоға талды.
Тағы ла ике көн бергә йоҡланыҡ. Өсөнсө көн Өмөт яныма килде:
– Мине бөгөн сығаралар… - Ирендәрен бүлтәйткән, бына-бына илап ебәрер хәлдә.
– Һин әлегә приютта йәшәп тор. Бына дауахананан сығырмын да яныңа барырмын. Барырбыҙ.
– Унда һалҡын, ҡурҡыныс…
– Улым, ә һин бер ҡасан да ҡурҡма, йәме. Әгәр ҙә яҡшыға өмөт итеп йәшәһәң бөтәһе лә һәйбәт булыр. Исемең үҙе үк шуны әйтеп тора. Һин кешеләрҙән йылы эҙләмә, үҙең башҡаларҙы йылыт, һыйындыр. Шул саҡта һине ҡурҡыныс һағаламаҫ, һәр саҡ урап үт-ер!
– Миңә киләм тинең?
– Киләм!
– Ҡасан?
Бармаҡтарымды тырпайттым:
– Ошолай көндәрҙән һуң!
Өмөт бер бармағымды бөгөп ҡуйҙы:
– Бөгөнгө көн үтте!
Хушлашыр мәлдә ишек төбөнә барҙы ла ҡайырылып килеп ҡосаҡлап алды. Баланың сәстәренән иҫерткес хуш еҫ килә ине.
Дауахананан сыҡҡас ҡатыныма ошо хәлде һөйләнем. Ул минең уй-теләгемде уҡығандай, ҡыҙыбыҙ үҫеп үҙаллы йәшәй, әйҙә ошо баланы уллыҡҡа алып тәрбиәләйек, тип тәҡдим итте. Ҡыуанып киттем. Тейешле урындарҙан рөхсәт алып, кәрәкле документтарҙы тултырырҙан алда башта баланы күрәйем, тип приютҡа йүнәлдем.
Тәрбиәсе ҡаршы алды:
– Һаумыһығыҙ. Һеҙ кемгә килдегеҙ?
– Өмөт. Ә бына фамилияһын хәтерләмәйем. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы.
– Өмөт бөтәбеҙгә лә кәрәк инде ул. Ә уны… алып киттеләр. Башҡаланан килеп. Былай ир ҙә, ҡатын да яҡшы кешегә оҡшағандар.
Күңелемдәге ниндәйҙер нескә ҡыл өҙөлгәндәй итте. Хистәремде белгертмәҫкә тырышып ауыр көрһөндөм:
– Уның яҡшы ғаиләгә эләгеүенә өмөт итәйек.
– Шулай ғына булһын инде. Ә һеҙ моғайын да дауахананан килгән әкиәтсе ағайҙыр. Яңылышманыммы?
– Яңылышманығыҙ.
– Улайһа, Өмөт һеҙгә бүләк ҡалдырып китте бит әле. - Коридорҙа бер аҙ юғалып торғас бәләкәй генә бесәй балаһын тотоп килеп инде. – Өмөт уның менән йоҡлап йөрөнө инде ошоғаса. Үҙе әйтмешләй, йылытып. Теләһәгеҙ алығыҙ. Кәрәкмәй икән…
Йоҙроҡтай ғына йән эйәһе ҡалдырма мине бында, тигәндәй ялбарыулы ҡарап ултыра. Һәр тереклек был донъяла йылыға, яҡтыға, игелеккә өмөт итә шул. Ниндәй хәлдә лә…
+12 °С
Ямғыр