Мин Рамазан Ҡотошов менән яҡташ булараҡ ҡына түгел, ә замандаш булараҡ та танышмын. Хатта 95 йәшлек юбилейыбыҙ ҙа бер көнгә тура килде. Шуға күрәме икән, ил тарихына, тормошобоҙҙа булып үткән бөтә ваҡиғаларға ҡарата ҡарашыбыҙ ҙа бер төрлөрәк беҙҙең.
Рамазандың тормошо менән ҡыҙыҡһыныуым тағы ла шуға бәйле: уның әсәһе Сәлимә апай беҙҙең Ҡанаҡай ауылы ҡыҙы ине. Шуғамылыр гәзит-журнал биттәрендә сыҡҡан яҙмаларын, әҫәрҙәрен уҡып барырға тырыштым. Ә бына ил ағаһының Башҡортостан Республикаһының 100 йыллығына арнап яҙған “Ҡарайған” тарихи роман-хроникаһын уҡығас, Ҡарайған ауылы аша Юрматы ырыуының тарихын күҙ алдына баҫтырғандай булдым.
Рамазан Нурғәли улы “Ҡарайған” әҫәрендә илебеҙҙең иң ҡәҙерле бер өлөшсәһе булған тыуған ауылы образы аша Тыуған ил яҙмышын, халҡы яҙмышына бәйләп, бөтә тулылығында сағылдырыуға өлгәшкән. Автор Юрматы башҡорттары хаҡында З. Вәлиди, Й. Бәшировтың тарихи яҙмаларына, “Ағиҙел” журналында сыҡҡан тарихи мәғлүмәттәргә, Ҡытай ғалимдарының иҫбатлауҙарына таянып фекер йөрөтә.
Әҫәрҙең йөкмәткеһе артабан 1735 йылғы Килмәк абыҙ хәрәкәтен, Батырша һәм Салауат яуҙарын һүрәтләү һәм 1812 – 1815 йылдарҙағы Ватан һуғышын сағылдырыу аша үҫтерелә.
“Ҡарайған” романының төп персонаждары – Рамазан Ҡотошовтың ауылдаштары, уның үҙенең атаһы, замандаштары һәм, әлбиттә, автор үҙе.
“Ҡотошовтар шәжәрәһе”, “Кинйәғолов Тимерғәли хәтирәләре” йәки “Моңло ҡурайсының вафаты” бүлектәрен генә алып ҡарайыҡ. Авторҙың һәр фекере тарихи дөрөҫлөккә ҡоролған: һәр иҫкә алынған исем, һәр ваҡиға документаль раҫланған. Романда һүрәтләнгән ваҡиғаларҙың күп өлөшө Рамазандың һәм беҙҙең замандаштарҙың үҙ башынан үткәнгәмелер, күп ваҡиғаларҙың уртаһында үҙемде күргәндәй булдым. Беҙҙең халыҡтың яҙмышы – авторҙың яҙмышы һәм минең дә яҙмышым бит ул. Автор ауылының тарихын киләһе быуындарға бөтә тулылығында һөйләп ҡалдырыу маҡсатын ҡуйған, һәм ул быға ирешкән. Ауылдаштарының яҙмышы уның үҙ яҙмышы менән үрелеп барғас, уй-фекерҙәре лә уртаҡ, теле лә халыҡсан, ябай, аңлайышлы.
Рамазанды Ҡарайғандың бөгөнгө хәле лә, киләсәге лә борсой. Ауылынан ситтә, йәғни ҡалала йәшәһә лә, күңеле менән ауылда ул. Бына ошо яҡынлыҡ китаптың башынан алып аҙағына тиклем авторҙың ауылына булған һөйөүе булып яңғырай. Әҫәр тарихи мәғлүмәттәргә бай булыуы менән уҡыусыны үҙенә тарта һәм ҡыҙыҡлы яһай.
Рамазан Нурғәли улының “Ҡарайған” романы Башҡортостан халҡына, бигерәк тә ауылдаштарына, Ишәй, Әхмәр, Ҡанаҡай, Урман-Бишҡаҙаҡ, Яр-Бишҡаҙаҡ халҡына республикабыҙ 100 йыллығын байрам иткән көндәрҙә ҙур бүләк булды, тип уйлайым.
Әүхәҙи МИҢЛЕҒОЛОВ, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны.