Беҙҙә лә туй

Фәриҙә апайым өләсәйемдең ҡолағына ниҙер шыбыр-шыбыр итте лә сығып китте. Ә еҙнәм (әллә ниңә шул һүҙҙе әйткем килеп тик торасы) баҙнатһыҙ ғына төпкө бүлмәгә үтмәксе ине, шунда уҡ Ғәле апамдың ҡыжылдаҡ-ҡырыҫ тауышы ишетелде:

– Бажа, һин был яҡҡа үтмәйерәк тор, ситке бүлмәлә генә ултыр.

Кешеләр ҙә ҡыҙыҡ инде: әллә ниндәй мәҙәк ғөрөф-ғәҙәттәр уйлап сығарғандар ҙа үҙҙәре шуларға ышаналар. Ана, апамды ғына ал, уҡытыусы кеше, үҙе бажа ла бажа, тип өҙөлөп тора, үҙе еҙнәмде түргә үткәрмәй. Йәнәһе, уға, йәш кейәүгә, беренсе өрлөктән уҙырға ярамай. Еҙнәм, оло гонаһ ҡылғанмы ни, йәһәт кенә ситке өйгә сыға һалды ла, йомошҡа ингән малай һымаҡ, урындыҡ ситенә терәлде. Ярай әле ошо мәл Сәкинә апайым ҡайтып инде. Ул урындыҡтың төп яғына шаршау тартып, ҡорған ҡорҙо. Еҙнәмде шунда индереп ултырттылар. Миңә үтә ҡыҙыҡ күренде был эш. Башымды тығып шаршау эсенә ҡарағым килә – батырсы­лығым етмәй. Шул тирәлә ураң­ғыланып йөрөнөм дә, түҙмәнем, шаршау ситен ҡалҡытып эскә күҙ ташланым. Мәхмүт, минең буласаҡ еҙнәм, шәм яҡтыһында ниҙер уҡып маташа. Күҙ ҡырыйы менән мине күрҙе, буғай, бармағы ишара яһаны: кил бында, йәнәһе. Миңә ни шул ғына кәрәк: йылп итеп шаршау эсенә сумдым.

Мәхмүт, ҡытыҡлап, ҡабырғама төрткән була. Шаярта инде. Ау­лаҡта оҙаҡ ҡына сер һөйләшеп ултырҙыҡ. Ул мине оҡшатты шикелле, усымды тултырып, зыңлап торған көмөш тәңкәләр йомдорҙо. Ысынлап та, шәп икән еҙнәйле булыу! Әллә нисә киноға етерлек бит миңә был байлыҡ! Хатта дуҫыма ла биреп торорға була. Үтескә.

* * *

– Фәриҙәмде һөйләшеп ҡайтты­лар, – тип бошонғандай итте өлә­сәйем бер көн, ут күршебеҙ Таҡыя инәй ингәндә, мыштым ғына күҙ­ҙәрен һөртөп. – Кинйәкәйем дә китә инде оя ташлап...

Миңә ул шул ҡәҙәре йәл булып китә. Олатайым һуғышҡа алын­ғанда Фәриҙә апайыма ике генә йәш булған. Биш бала менән ҡалған өләсәйем ниҙәр генә күрмәгәндер, әммә бишеһен дә теүәл итеп аяҡтарына баҫтыра алған. Бына бөгөн иң кесеһен, иң ҡәҙерлеһен оҙатырға йыйына.

Миңә ул шул ҡәҙәре йәл булып китә. Олатайым һуғышҡа алынғанда Фәриҙә апайыма ике генә йәш булған. Биш бала менән ҡалған өләсәйем ниҙәр генә күрмәгәндер, әммә бишеһен дә теүәл итеп аяҡтарына баҫтыра алған. Бына бөгөн иң кесеһен, иң ҡәҙерлеһен оҙатырға йыйына.

– Ярай, өҙгөләнмә лә, бөтөрөнмә лә, күрше. Бер һинән генә уҙған хәлме?! Хәйерлегә юра. Бәхетле, таҫтарлы булһын. Барған урынына таш булып һеңһен. – Шәмәргән өләсәйемдең хәленә кереп маташҡан инәйҙең үҙенең дә бер сама тауышы ҡалтыранып, күҙҙәре еүешләнә. – Ҡоҙаһын ҡасанға килештегеҙ? – ти, ҡарашын ситкә бороп.

– Март башына киләләр инде, Алла бирһә. Ете дуға булып. – Өләсәйем бер сама тыныслана төшкән һымаҡ. – Ҡар ихласлап ирей башламаҫ элек үткәреп ҡуяйыҡ, тиҙәр.

– Тағы бер әйтәм, ҡайғырма ла, бошонма ла, ҡәйенеңгә, күрше хаҡы – Тәңре хаҡы, иҫән-һау саҡта ҡулдан килгәнсә ярҙам итербеҙ. Мәлендә һин миңә иң терәшмәй ҡалманың, беҙ ҙә ташламабыҙ. Йән биргәнгә йүн биргән, нисек тә үткәреп ебәрербеҙ.

– Рәхмәт инде, күрше, йылы һүҙеңә, ихлас теләгеңә. Хәлемә керҙең, – бөтөнләй тынысланған өләсәйемдең йөҙө яҡтырып китә.

Мин Таҡыя инәйҙең өләсәйемә “ҡәйенеңгә” тип өндәшкәнен тәүләп ишетәм, шуға күрә уның ниндә­йерәк туған булыуын әйтә алмайым.

* * *

Апайымдың туйы шау-гөр килеп, аҙна буйы дауам итте. Атайым менән әсәйем унда төп ҡоҙа-ҡоҙағый дәрәжәһендә ҡатнашты. Әлбиттә, өләсәйемдең фатихаһы менән.

Түбән ос бығаса күрелмәгән тантаналы байрам төҫөн алды ла геүләп торҙо. Туйҙа ҡатнашҡаны ла, ҡатнашмағаны ла ҡоҙаларға барынса ҡәҙер-хөрмәт күрһәтеп ҡалырға тырышты. Алыҫ ерҙәрҙе яҡын итеп, ялан яҡтарынан, көрт йырып, Ирәндек артылып килгән ҡунаҡтар алдында береһе лә һыр бирмәне. Һай, намыҫсан, ҡунаҡсыл ауылдаштарым!

Беҙҙекеләр, ҡоҙалар килмәҫ элек үк йыйылып, һый менән, ҡапҡа төбөндә көтөп торалар ине инде.

Һай ҡоҙалар, килдегеҙ,

Килдегеҙ ҙә үттегеҙ,

Һауалағы ҡояш кеүек

Күҙемә күрендегеҙ, –

тип ҡаршы алды улар ҡунаҡ­тарҙы.

Ҡоҙасаларҙың шаяныраҡтары:

Аръяҡта ла ҡомалаҡ,

Биръяҡта ла ҡомалаҡ,

Беҙгә тигән ҡоҙалар

Ҡап-ҡара ла тумалаҡ, –

тип төрттөрөп тә ебәрҙе.

Ныҡлабыраҡ ҡараһаң, улар бит дөрөҫ төрттөрә: саналарҙан төшкән ҡоҙаларҙың барыһы ла тиерлек тумалаҡ та ҡап-ҡара. Мәхмүт еҙнәм тумалаҡлыҡҡа тумалаҡ түгел, әммә ҡаралыҡ буйынса тегеләрҙән һис ҡалышмай.

Өләсәйем тиккә генә борсол­маған икән. Анауы хәтлем ғәмдең тамағын туйҙырып, күңелен табыуы, ай-һай, еңелдән түгел. Мин быны ситтән ҡарап булһа ла күреп торам. Ә һыйлаусы кешегә нисек?

Мейес артында бына инде икенсе аҙна үкереп ултырған бал мискәһен алып сыҡҡанда, өйҙә мәхшәр ҡуптымы ни! Барыһы бер булып һөрән һалды:

Һа-ай! Көрәгә килә! Көрәгә!

Көрәгәләр тулы бал килә!

Көрәгәләр тулы балдар менән

Кәртә-ҡураларға мал килә.

Иң тумалаҡ, иң ҡара бер ҡоҙа хужа балын маҡтап йырланы:

Тәпәндәге балы бигерәк ҡыҙыу,

Ҡушылғанға тауҙың сейәһе.

Уйнап ҡына көлөп, ай, эсәйек,

Ҡыуанып та ҡалһын эйәһе.

Ә балды кем ҡойған? Өләсәйем ҡойған. Тимәк, ошо маҡтау йыры ла өләсәйемә тәғәйенләнде.

Туйҙың икенсе көнөнә өйөбөҙгә йәш-елкенсәк килеп тулды. Улар еҙнәмә ҡарап таҡмаҡ әйтте:

Еҙнә, атың бейәме?

Ялы ергә тейәме?

Апайымды алған өсөн

Беҙгә аҡса тейәме?

Еҙнәй кеше килеүселәрҙең береһен дә мәхрүм итмәй, һәр ҡайһыһының усына мул ғына тамыҙып сыҡты. Ҡайҙан ала тиһең? Шулай ҙа шуҡ балдыҙҙар араһында ҡәнәғәт булмағандары ла табылды.

Мәхмүт еҙнәй самауыры

Ике ерҙән артмалы.

Мәхмүт еҙнәй таратҡаны

Тауыҡтан да артманы, –

тип иһаһайлашты. Рәхмәт урынына, һөмһөҙҙәр! Сығырға торған аҡса барҙыр бында...

Шулай ҙа әсәйем:

Берегеҙ – бөркөт, берегеҙ – сәскә,

Ҡушылдығыҙ ғүмергә.

Берегеҙ – ебәк, берегеҙ – уҡа,

Ишелегеҙ мәңгегә, –

тип йырлағас, күңелем бер сама күтәрелеп китте. Алмаш-тилмәш апайым менән еҙнәмә ҡарап ҡуйҙым. Ысынлап та, ана, береһе – ҡыйғыр бөркөт, икенсеһе матур сәскә шул.

Әрһеҙ ҡунаҡтар тамам ялҡытып бөттө тигәндә, тире тунының тиҫкәре яғын әйләндереп кейгән, ҡулына йүкә сыбыртҡы тотҡан, теге мәл, яңы йылда, минең ҡотто алған айыуға оҡшаш берәү килеп инде. Инеүе булды, сыбыртҡыһын болғай-болғай көйләп тә ебәрҙе:

Ай ҡашында яҡты йондоҙ,

Батыр булһаң бат инде.

Туй хөрмәте һис тә бөтмәҫ,

Ҡайтыр булһаң, ҡайт инде.

Шулай итеп, ул һис ҡайтырға уйламаған ҡоҙаларҙы сарт-сорт һыҙыра башламаһынмы! Минең асыуым ҡанып ҡалды – шул кәрәк уларға. Сама белһендәр икенселәй. Йүкә сыбыртҡының ялбыр осона ҡағыҙ аҡсалар бәйләп кенә ҡотола алды тегеләр.

Тәрән генә икән, ай, һыуығыҙ,

Текә генә икән ярығыҙ.

Һеҙгә лә килеп ҡунаҡ булдыҡ,

Инде үҙегеҙ беҙгә барығыҙ.

Әлеге сүлмәк ише ҡоҙа шулай тип һуҙып ебәргәйне, минең эсемә йылы булып китте. Әһә, былар бит, ҡунаҡ ашы – ҡара ҡаршы, тигәндәй, үҙҙәре лә саҡырырға уйлай түгелме? Ҡасанға икән? Мин был тиклеменә өмөтләнмәй ҙә инем әле.

Эй, ҡоҙалар, ҡоҙалар,

Майҙы ашап бөттөгөҙ,

Балды эсеп бөттөгөҙ,

Инде ҡайтып китегеҙ,

– тип янай-янай сыбыртҡылы батыр сығып китте. Уның кем икәнлеген танымай ҙа ҡалдым, әммә ғорурландым: нисәмә кешене, ҡайтып китергә уйҙары ла булмаған ҡоҙаларҙы, бер үҙе ҡурҡытты бит.

Ошо мәл оло ғына тоҡ йөкмәгән төп ҡоҙағый күренде. Уны таҡмаҡ әйтеп ҡаршы алдылар:

Һаҡмар һыуында йыуҙыңмы,

Тоғоң ап-аҡ, ҡоҙағый?

Йыуасаны мул бешергән,

Үәт, маладис, ҡоҙағый!

Ап-аҡ тоҡ эсендә, ысынлап та, йыуаса ине. Йомарт ҡоҙағый уны һәр береһенең ҡулына тоттороп, таратып сыҡты. Артып ҡалғанын тоғо менән өләсәйемә тотторҙо.

– Мә, ҡоҙағый, сәйгә ҡушып эс­кән һайын беҙҙе иҫкә төшөрөрһөң, – тине. Ошонан һуң, күмәге бер булып тағы таҡмаҡ әйтеүгә, ике ҡоҙағый ҡултыҡлашып бейене.

Төп ҡоҙа булараҡ атайым үҙенсә моңайып алды:

Ҡарлуғастар осто инде,

Оялары буш инде.

Хушығыҙ һеҙ, ҡоҙаларым,

Хуш аяғы ошо инде.

Уны башҡалар күтәрә һалды:

Һандуғастар осто инде,

Оялары буш инде.

Хушығыҙ инде, ҡунаҡтар,

Айырылышыу ошо инде.

Нисек кенә ялҡытмаһындар, шулай ҙа ошо бер нисә көн эсендә ҡоҙаларға күнегеп кителгән. Айырылышыу һүҙен ишеткәс тә, эсем боша башланы: хушлашыу сәғәте етте ләме ни?

Төш ауышҡанда ҡоҙаларҙың аттары егелеп, саналарға тыңҡыслап бесән һалынғайны инде. Быныһын бая еҙнәй аҡсаһына тейенгән малайҙар эшләгән булырға тейеш. Ҡайһы арала өлгөргәндәр тиһең.

Ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар йыйналышып-төйнәлешеп сыҡҡанда, ихата эсен атайымдың гармуны менән Мулла­йән апа ҡурайының дәртле ауазы яңғыратты. Уларға күмәк тауышлы таҡмаҡ ҡушылды. Мин шуларҙың береһен иҫләп ҡалдым:

Арғы оста, бирге оста

Гармунды уйнаталар.

Бөгөн кискә Фәриҙәне

Кейәүгә оҙаталар.

Кискә түгел! Бына хәҙер, көн үҙәгендә, бөтә ауыл ҡарап торғанда оҙаталар Фәриҙә апайымды. Өләсәйем бер ситтә шым ғына шәмәреп, албырғап тора. Төп ҡоҙағый уны йыуатып маташа. “Йыуатма, ҡоҙағый! – тип ҡысҡырғым килде. – Үҙеңдең ҡыҙыңды шулай әллә ҡайҙағы сит-ят ерҙәргә алып китергә ине. Ул сағында белер инең!” Әммә батырсылыҡ итеп ҡысҡыра алманым, халыҡтан оялдым. Хәҙер генә: “Оло кешегә аҡыл өйрәтергә башың йәш әле”, – ти башлаясаҡтар.

* * *

Ҡоҙаларҙы ҡайыҙлай-ҡайыҙлай байтаҡ ҡына аҡсаларын һалдырып алып ҡалыуға күп ваҡыт та үтмәне, һыйланырға үҙебеҙ киттек. Эйе, эйе, киттек. Өләсәйемдең ҡаршы булыуына ҡарамай, толопҡа урап, атайым санаға мине лә ултыртты. Саҡырған ергә бар, ҡыуған ерҙән ҡас, тиҙәр беҙҙә. Раҫ әйтәләр. Саҡырғандар икән, барырға кәрәк. Ә төп ҡоҙағый мине айырым әйтеп саҡырҙы. Туйҙағылар барыһы ла ишетте быны.

Ирәндек ашаһындағы Ҡыҙыл йылғаһы буйында ятҡан Ишҡолға, кәм тигәндә, илле саҡрым булыр. Еҙнәйем әйтте. Шуның өсөн дә ауылыбыҙҙа ғына түгел, тирә-йүндә даны сыҡҡан аттарҙы ектек. Беҙгә Жиган тигәне, Муллайән апаларға – Хулиган ҡушаматлыһы (ул да минең кеүек берәй эш боҙҙомо икән ни?) Был тик эш өсөн генә яратыл­ған ике атҡа талымһыҙлыҡ, көс, күн­дәмлек буйынса тиңлә­шеүсе юҡ. Һәр хәлдә беҙҙең тирәлә. Бар ауыл­дың ҡара эшен ошо икәү башҡара тиһәк тә, һис арттырыу булмаҫ. Ана шулай хайран хайуандар.

Ошо ғәләмәт дәү кәүҙәле, ғәйрәттәре ташып торған, төҫтәре төрлөсә булһа ла, ҡиәфәттәре, ҡылыҡ–холоҡтары менән игеҙәктәрҙәй оҡшаш аттарҙың зат-зәүере әлегә мин белмәгән-күрмәгән Ҡытай иле тарафтарынан булыуын, уларҙын ете тау ашаһында ятҡан Башҡорт иленә килеп юлығыуына ауылдаштарымдың туранан-тура ҡағылышы барлығын һуңынан ғына, бик күп йылдар үткәс кенә беләсәкмен. Ә әлегә данлы тоҡом арғымаҡтарын юрттырып ҡына Фәриҙә апайымдың туйына китеп барабыҙ. Кәйеф шәп – алда бит оло байрам көтә.

Башта был, көслө булһалар ҙа, ауыр ҡуҙғалған аттар менән ҡалай итеп һебәне алмаҡ кәрәк, тип хафалана биреп ҡуйғайным, бара-тора төшөндөм. Ат кәртәһенә еткәс Муллайән апа, ҡарт бүре, үҙ ылауының тәртәһенә исеме есеменә тап килеп торған Осҡон ҡушаматлы саптарҙы бәйләп алды. Тимәк, һебә өсөн ул сабасаҡ. Ошоно аңлап алыуҙан өҫтөмдән ауыр йөк төшкәндәй булды. Осҡон барында ҡурҡмаҫҡа була. Үткән йәйге һабантуйҙағы арғымаҡтар бәйгеһендә нәҡ ул беренсе килде. Шуға күрә хәҙер минең күңелем тыныс.

Ялан яҡтарында инде ҡар епшекләнеп, бутҡа ише иҙелә башлаған. Ошондай мәлдә тимер табанлы саналар һәләк еңел шыуа, аттарға ауырлыҡ төшмәй, лерт-лерт юртып ҡына баралар. Ә һомғол-һылыу Осҡон юртмай, ул йөҙөп кенә килә төҫлө. Уның хәрәкәттәре шундай еңел һәм килешле. Әйтерһең дә тылсымлы әкиәттәрҙәге тылсымлы зат. Тик улар кеүек һөйләшә генә белмәй. Уға хатта кәртәлә торор урын да, тәрбиә лә айырым. Мисәүләп бәйләнгән Осҡон йөк тартмай, үҙ алдына ғына бара. Бәйге аты йөк тартырға тейеш түгел. Муллайән апа дөрөҫ эшләгән уны төп атҡа йәнәшә бәйләп. Урын-еренә еткәс күрһәтер әле Осҡон кемдең кемлеген. Мин уға күпме генә ҡарап барһам да һоҡланып туя алмайым.

Даръя булып йәйрәгән йылға ярына килеп төртөлдөк. Күгелйемләнеп ятҡан боҙ өҫтөнән шабырлап һыу аға.

– Күрәһең Ҡыҙыл ҡуша туңған, ана, шәреһе аша киткән, – тип ҡуйҙы атайым хәстәрле рәүештә.

Мин ошоғаса ишетә генә белгән Ҡыҙыл йылғаһы менән шулай таныштым. Шаулап ятҡан шәрене йөҙөп тигәндәй аша сыҡтыҡ. Ярай әле аттарыбыҙ дағалы, ул-был хәлгә тарыманыҡ. Саналарға бер аҙ һыу инде ниеүен, әммә был ғына ваҡ-төйәк күтәренке кәйефтәрҙе боҙа алманы. Киреһенсә, тәрән һыу эсенән санала йөҙөп барыуы мәҙәк күренде. Кемгә эләгә әле бындайы?

Ҡаршы ярға сығыу менән туҡталып аттарға тын алырға ирек бирҙек. Ни тиһәң дә илле саҡрым аҙ ара түгел: батырға ла ял кәрәк. Ат йәнле Муллайән апа уларға берәр ус һоло ялматты, берәр йотом һыу эсерҙе. Баҙлап килгән хайуандарға, шәт, артығы ярамай.

Минең һиҙемләү раҫ сыҡты: ҡыҫҡа ялдан һуң Осҡондо беҙҙең еңел санаға ектеләр. Теге ике атты – арттағы ылауға. Тәртә-дуғаларға ал таҫмалар бәйләнек.

– Миңә ҡарап торма, Мөҙәрис ҡустым, һебә башланыу менән ебәр Осҡондо, – тип өйрәтте Муллайән апа атайымды. Үҙе арғымаҡтың осаһынан иркәләп һөйөп ҡуйҙы. – Әйҙә тағы бер күрһәт үҙеңде, намыҫсан хайуанҡай, һынатма.

Ҡуҙғалып, бәләкәй генә ҡалҡыуға күтәрелеүебеҙ булды, беҙҙе дүрт күҙ менән көтөп торған ҡаршы алыусылар күренде. Өшөгәндәрҙер инде, ихлас ҡыуанышып киттеләр. Йоланы башҡарып, алып килгән һыйҙарынан аҙ ғына ауыҙ иткәс тә:

– Әйҙәгеҙ, ҡоҙалар, эйәрегеҙ беҙҙең арттан, – тине егеттәрҙең береһе.

– Эйәрә алһағыҙ... – Икенсеһе ауыҙ йырҙы.

Белһә икән алда нимә көткәнен...

Шулай ҙа һиҙеп торам, Осҡондо күргәс тә, күҙҙәре янып китте тегеләрҙең. Янырлыҡ та шул беҙҙең Осҡон!

Башта алдағы ылау артынан шөйлә тыныс ҡына барған Осҡон, юл айырсаһына етеү менән, ауыҙлыҡты тешләп, алға йомолдо. Ул артта йөрөп өйрәнмәгән. Мин тубыҡланған килеш ҡарап бара инем, көтөлмәгәнлектән хатта салҡан ауып киттем. Әсәйем шунда уҡ ҡосағына алды. Шунан китте уҙыш! Саңҡ-соңҡ иткән дағалы тояҡ тауышы, сана табандарының ташҡа ышҡылып шағыр-шоғор килгәне генә ишетелә. Иҙелеп ятҡан юлдан бысраҡ сәсрәй. Атайым нисек юлға ҡарап баралыр? Ҡоҙалар ҙа күренмәй. Беҙҙең артта ла, алда ла юҡ улар, ғәжәп. Бара биргәс кенә шәйләп алдым тегеләрҙе. Үҙе бейек, үҙе текә яр аҫтынан сабалар икән. Унда әле ҡар мул, ҡышҡы юл шул килеш тиерлек. Беҙгә әйтмәгәндәр ҙә бит әле.

Хәрәмләшкәндәр. Хәрәмдең төртөрөн белмәйҙәрме икән? Ҡары бөтөп барған шау ташлы юлдан быларҙың аттары саба алмаҫ, тип өмөтләнгән булғандарҙыр, күрәһең. Әммә ләкин улар ныҡ яңылышты: Осҡон ише сәмле бәйге толпарына ҡарһыҙ юлың ңи ҙә, шаулап ятҡан ташың ни. Йәтеш сананы шырпы ҡабындай йәлпелдәтеп, күҙенә аҡ-ҡара күренмәй оса ғына!

Мин ян-яғыма ҡарап алдым. Артта, оҙон ялдарын ҡаршы елгә елберләтеп, ауыр кәүҙәле пар ат саба. Муллайән апа, дилбегә осон болғай-болғай һыҙғырып, уларҙы дәртләндерә. Һай сәмле ир! Аҫта, Ҡыҙыл үҙәне буйлап ҡоҙалар елә. Аттарын күпме генә ҡайҙлап ҡыумаһындар, ҡалыша барыуҙары күренеп тора. Ә атайым, киреһенсә, Осҡондо тыйыңҡырап килә. Әсәйем, ҡурҡышынанмы, терәккә сат йәбешкән дә, сана мөйөшөнә боҫҡан. Мин, киреһенсә, бәйге ҡомарына бирелеүҙән ҡалҡына биреп һөрән һалдым:

– Осҡо-о-н! Бирешмә! – Үҙем дә абайламай ҡалдым.

– Ултыр! Хәҙер тәгәрәп ҡалаһың бит! – тине атайым асыулана биреп.

Ел ҡапҡаһы алдан асып ҡуйылған тар ихатаға беренсе булып килеп индек! Ныҡ ярһыуҙан тыныслана алмайса бейеп торған Осҡондоң еүеш һыртына шунда уҡ сәскәле тауар – һебә ябыуы – килтереп яптылар. Урамда тамаша ҡылып, ҡаршы алыусылар һоҡланыуҙарын йәшермәне:

– Һай, малҡа-ай!

– Арғымаҡ, тигәс тә, арғымаҡ икән!

– Ат түгел был – осҡон! – тип беҙҙең толпарҙы маҡтап бөтә алманылар.

Муллайән апа, маһая биреп:

Уның ҡушаматы ла – Осҡон, ҡоҙалар, – тип ҡуйҙы.

Майһайһа һуң. Хаҡы бар. Кем ҡарай аттарҙы – ул ҡарай.

Мәсхәрәгә ҡалған баяғы йәш ҡоҙалар, ихатаға инеп тә тормаҫтан, аҡ күбеккә төшкән аттарының башын ҡоймаға терәп, ниҙер һөйләшеп торҙолар ҙа китеп барҙылар. Уларҙы, хәрәмләшкәндәре өсөндөр тием, өйгә саҡырыусы кеше лә булманы. Эйе, һебә бәйгеһендә еңелгән оятҡа ҡала. Беҙҙә шулай. Бында ла шулай икән. Һебә – ҡайҙа ла һебә инде.

Ҡоҙа төшкән йорттоң тупһаһын ашатлап инеүгә йөҙө ҡояш кеүек балҡыған атайыма һимеҙ тәкә итенән һебәлек һоғондорҙолар. Хатта үҙемә лә өлөш сыҡты. Ә ниңә сыҡмаҫҡа? Һебә сапҡанда санала булдыммы? Булдым. Бәйгелә еңеүселәрҙе хөрмәт итә беләләр шул үҙебеҙҙә.

Был юлы туй ғәмәлендә минең ҡатнашлыҡ булманы тиерлек. Ят ауылдың урамын күрергә тип тәүге сыҡҡанымда ҡоҙағыйҙарҙың өйө алдынан ғына ағып үткән Ҡыҙыл әсир итте. Йылғаның әле шәре ҡаплап өлгөрмәгән урынында, гүйә быяла ише ялтырап, үҙенә тартып ятҡан өлөшөндә минән олораҡ та, кесерәк тә малайҙар менән ҡыҙҙар гөж килә. Кемдер сәмләнеп китеп сәкән һуҡһа, кемеһелер тимер табанлы ағас конькиһында былай ғына шыуа. Ярға яҡыныраҡ урындан мәке уйып, ҡармаҡҡа балыҡ тотоусылар ҙа күренә. Быныһы инде мине бөтөнләй шаҡ ҡатырҙы. Боҙ өҫтөндә ҡармаҡ һалып ултырған кешене ошоғаса күргәнем юҡ ине әле. Бар нәмә туңып боҙға әйләнгән мәлдә селәүҙе ҡайҙан алалар тиһең?..

Тиҙ арала тиҫтерҙәрем менән таныша һалдым да аралашып киттем. Бында ла шул уҡ, беҙҙәге кеүек үк, малайҙар икән дә. Аҙна буйына улар мине, ҡоҙа, тип кенә алып йөрөнөләр, һәр кеме үҙенсә хөрмәт күрһәтергә тырышып торҙо. Ни тиһәң дә төп ҡоҙағыйҙың яратҡан ейәне бит. Өҫтәүенә, һебә бәйгеһендә еңеүсе.

Туй инде аҙағына яҡынлашҡанда апайыма һыу юлы күрһәттеләр. Мин шунда башлап барыусы һәләк матур ҡоҙасама ғашиҡ булдым. Һылыулығы менән хайран итер ҡыҙ минән күпкә өлкән, әммә мөхәббәт йәш айырамы?.. Ул ҡоҙасам һуңынан оҙаҡ ваҡыт төштәремә кереп һөйөндөрәсәк әле.

Беҙ ҡайтабыҙ тигән көндөң иртәһендә, ҡапыл һыуытып ебәрҙе лә, мул ғына итеп ҡар яуып һалып ҡуйҙы. Әҙәм көлдөрөп, ҡара ерҙән сана һөйрәп ҡайтабыҙ икән, тип бошонған атайым ҡыуанып бөтә алманы.

Хушлашҡанда, һый-хөрмәт кеүек, шаян һүҙе лә, уйын-көлкөһө лә, баш әйләндергес күмәк бейеүе лә етерлек булды. Ҡоҙа-ҡоҙасаларға ҡарап, былар нисек арымайҙар икән, тип аптырап ҡуйҙым хатта. Әллә беҙҙең ҡайтып китеүгә ҡыуаныуҙары шулмы? Олатайым һымаҡ ире һуғыштан ҡайта алмаған төп ҡоҙағый, әҙәп һаҡлап, өләсәйем менән бер мөйөштә сөкөрләшеп кенә ултырҙы. Уларҙың һөйләшеп һүҙе бөтмәй ине, ахыры. Килештеләр, тип һөйөндөм мин, апайым менән еҙнәм дә шулай йәшәп китһәләр...

Мине оҙатырға, тип яңы дуҫтарымдың барыһы ла йыйылды. Уларҙы тәмлекәстәр менән һыйланым. Ихлас күңелдән. Толопҡа төрөнөп, арҡаны баш ҡарамаға терәгән көйө шау-шыулы ихатанан сығып киткәс тә, йырлашып-бейешеп ҡул болғай-болғай тороп ҡалыусыларға оҙаҡ ҡарап барҙым. Көмөш тәңкәләре сыңлап торған елпелдәкле күлдәк кейеп, сәскәле яулығын ҡайырып ябынған Фәриҙә апайым улар араһында ине. Уның янында... матур ҡоҙасам.

Мине һағыш солғап алды, күҙҙәремә йәш эркелде. Әллә ниндәй ебегәнмен инде: саҡ ҡына тулҡынландырғыс бер нәмә булдымы хистәргә бирелә һалып, илап барам. Әле хушлашырға ла өлгөрмәгәнбеҙ, ә мин апайым менән ҡоҙасамды һағынып, юҡһына ла башланым. Күңелем – гүйә ҡыҙҙар күңеле, бигерәк нескә.

Күҙ йәштәремде атайыма күрһәтмәҫ өсөн толопто башым аша ябына һалдым. Төрлө уйҙарға бирелә-бирелә, тимер табандарҙың йәш ҡарға ышҡылып күңелле лә, һағышлы ла йыр һуҙғанын, аттарҙың бышҡырышҡанын, атайымдың, уларҙы дәртләндереп, һирәк-һаяҡ һыҙғырып ҡуйыуын тыңлап бара торғас, үҙем дә һиҙмәҫтән, ойоп кителгән. Күрәһең, арыу етеп, йосотҡан. Уйын эшме – ҡоҙа үткәреүе.

Ошо ғүмер-ғүмерлеккә иҫтә ҡалырлыҡ матур көндәрҙән һуң күп ваҡыт та үтмәҫ, һуғыш эҙемтәһе ауыр сирҙән Муллайән апа, бер аҙ ҡалып атайым да мәлһеҙ вафат булырҙар, ярты кәүҙәһен фалиж онтаған өләсәйемде ахыр көндәренәсә ҡәҙер итеп, һуңғы юлға оҙатҡандан һуң, Мәхмүт еҙнәм менән сәскәләй өс ҡыҙын етем ҡалдырып ҡырҡ йәштән саҡ уҙған Фәриҙә апайым да ҡапыл ғына донъя ҡуйыр. Әммә әлегә беҙ быларҙың береһен дә белмәйбеҙ, туй шауҡымынан һаман айный алмайса ҡайтып киләбеҙ. Беҙҙең артта, әле бер кем дә тейергә өлгөрмәгән саф аҡ ҡарҙа, борғоланып-борғоланып пар сана эҙе ярылып ҡала...

**

Яҙмыш шаярыуы булдымы, атайымды Ҡыҙыл түбәнендәге Мәхмүт ауылына уҡытырға күсергәс, мин биш саҡрым үрҙәге Ишҡолға йөрөп һабаҡ алдым. Ҡар яуғансы самокатта йөрөһәм, ҡышын Фәриҙә апайымдарҙа яттым. Ял көндәрендә саңғыла ҡайтып киткеләнем. Аҙаҡ, уҡыуҙы матур ғына тамамлағас та, Мәхмүт еҙнәм менән дуҫлығыбыҙ өҙөлмәне. Тимәк, ул – ирҙәр дуҫлығы булған.

...Сыуаҡ көҙ көндәренең береһендә, әллә ҡайҙа ятып ҡалған тыуған ауылыбыҙға ҡарата һағыныу хистәре быуып алғанда, Ришат, Рәшит, Айрат ҡустыларымды эйәртеп, терәлеп ятҡан үҙе бейек, үҙе ғәләмәт текә Ҡарағастауға күтәрелдек. Шул ҡәҙәре ыҙа сигеп тау артылыуыбыҙҙың, әлбиттә, маҡсаты бар ине. Ул да булһа – тыуып-үҫкән, кендегебеҙ киҫелгән Әхмәтте күреү. Уны беҙ ысынлап та күрҙек. Мөһабәт һырттар менән уратып алынған ауыл зәңгәрһыу томанға уралған да, соҡор эсендә йоҡомһорап ята ине. Бирерәк көҙгө һоро ерлектә күҙ ҡамашырлыҡ ужым баҫыуҙары йәйелеп киткән.

– Ана беҙҙең Әхмәтебеҙ! – тинем ҡустыларыма.

– Әхмәт шул! Әхмәт!!! – Улар ҡыуаныстарынан осоп китә яҙҙылар, ауылдың... Әхмәт түгел икәнлеген күреп торһалар

Эйе, алдыбыҙҙа Әхмәт түгел ине. Сөнки уның янында бөҙрә йәшеллеккә күмелеп ятҡан Һаҡмары юҡ, ҡабатланмаҫ Ҡарағайморон, сал тарихлы Тимәшәү тауҙары ла күренмәй, быуаһы ялтырап ятмай. Әхмәт, ана, тегендә, Ирәндек һыртында күккә ашҡан Тағанташ ашаһында булырға тейеш. Атайым бер әйткәйне. Ошоно белгән көйө үҙебеҙҙе-үҙебеҙ алдаштырып торған булдыҡ.

Ошо алдаштырыуҙан күңелемдә еңеллек тойҙом, юҡһыныуҙан ярһыған йөрәгем баҫыла биреп, хәсрәттәрем онотола төшкәндәй булды. Шулай ҙа, ҡайтыр яҡҡа ыңғайлап, ят ауыл тау артына ышыҡланғас та яманһыулап киттем, бар булмышымды күптәнән эйәрә йөрөгән, инде ҡанға һеңешеп биҙҙерә башлаған, түҙеп торғоһоҙ һағыш солғап алды. Мин шым ғына иланым.

Тау аҫтынан ишетелгән аңлайышһыҙ шау-шыу иғтибарыбыҙҙы йәлеп итте. Аҫта, саңы борхоп ятҡан йоморо юлдан, берен-бере тапарҙай булып, арбаға егелгән аттар сабыша ине. Тәртә-дуғаларына... Һебә! Һебә бәйгеһе килә!

Беҙ яңы өйләнешкән кәләш менән кейәүгә, уларҙың атай-әсәйенә, башҡа туғандарына иҫәнлек-һаулыҡ теләп ҡул болғаныҡ. Болоҡһоған күңелем асылып, йөрәк һыҙлауҙарым баҫыла төшкәндәй. Һебәләр саба, туйҙар булып тора, тимәк, тормош, йәшәү дауам итә.

Фото: Гөлназ Ғиниәтуллина